by Navneet Bhullar
I have written before about my brother Luv 's fondness for travel. He has been a wonderful travel companion since last summer. Being a Gemini, he likes to be on the move, exploring new places, walking on mountain paths and roads, stopping at cafes he likes even if just to experience the ambience, not necessarily to have coffee or eat. He enjoys sleeping in new rooms, his sandals tucked in a corner by his bed.Walking on the night in a forest road with street lights or sitting in a shack selling chips and such things as car headlights go past are some of Luv's whimsies. It is his time. He chooses. I comply.
I like to take Luv once a month for an overnight break to another place in Punjab or neighbouring HP. We take the train for these day journeys and use public transport locally. Luv is very confident on railway stations, carries his tiffin bag and a rolling suitcase, and keeps me in sight. He waits on benches with the luggage if needed. Often, there are no benches to sit on. In March, we missed a train, and I told Luv the train has gone. It was moving away as we arrived. Then I turned around at the train station kiosk to get reimbursed for our train tickets. It took some minutes. I panicked when I did not see Luv. I rushed to the platform first. There was no train parked on Platform 1. I ran out of the train station, and there, across the road with his two bags, Luv stood by the row of autos. If we have missed a train, we will head home. Logical. But impressive nevertheless. Luv is a confident traveler.
In Feb this year, we were in Mohali and Chandigarh where Luv enjoyed the mall shops with their signature music. I do not like malls but my laptop charging wire was left behind at home and I had to find a shop to charge it. Luv adores those clothing stores with rock music . He roamed them, had pizza in a flashy shop and we went around on local buses to visit friends and the Rock Garden. In March, we stayed overnight in village Valla in Amritsar where the famed annual fair was ongoing. We stayed with a friend and Luv could not sleep all night. That happens the first day of our travels. Before leaving next day, Luv, my friend and I walked a couple of kiometers to the countryside gurdwara where Guru Tegh Bahadur ji first arrived after he was prohibited entry into Harmandir Sahib by the infamous masands. Compared with the rush of the annual Valla mela the day, this gurdwara Guriana Sahib was an idyllic quiet setting. It was raining slightly when we walked back to the highway to get an auto to our train. We missed the train, so Luv and I decided to stop by the Golden Temple complex and have a coffee before heading to the nearby bus stand. It was raining more now and we walked across wet paved floors to find a very expensive coffee shop where a Dutch family of four were the only other customers. The Coffee Bean & Tea Leaf illustrates the ravages of globalisation - the price of one cup of coffee was atrocious, but I had to buy it. Luv's patience in the cold rain had been exemplary.
Later, in March, Luv and I spent three days in Kiratpur, a historic town on the Himalayan foothills which is the birthplace of two Sikh Gurus. In April, we went to Anandpur sahib and stayed with my college classmate whose son Sehaj is on the spectrum as well, and works in his parents' hospital pharmacy. Our gracious hosts drove us by the two canals from Nangal dam, then to Gurdwara Guru ka Lahore in a nearby village where Luv climbed up a hill to wait outside as I visited the gurdwara. Luv does not cover his head ( like he does not ever wear socks), and dislikes me using the phone for photography though he shows patience when I ask him to look at the camera.
Luv arose at 7 am on the day we were to leave for Mohali this past week en-route to this month's destination- the tiny town of Chail, HP, and was calling out in excitement. I had to tell him we were leaving by the evening train. Indo-Pak tensions were rising and we arrived to a complete blackout in Mohali at 9 pm. There were no autos. Luv sportingly walked a km with his bags as I led the way on the dark road, then a by-road till we found an auto-rickshaw. There were concerns about Chandigarh being targeted by Pakistan but buses were running next day to HP. Luv patiently waited with me as two buses refused to let anyone board whose destination was not Solan or Shimla. There was quite a rush as Chandigarh college students headed home to HP with the threat of looming war.
Luv enjoyed walking in Chail although his seasonal asthma caused him to take breaks on steeper paths. He led the way. He chose his paths. I regretted not working on the communication app Jello with Luv. He cannot tell me he is hungry or what his food choice is, and menu items are not always with pictures. On day 2, when we descended on the Chail palace road to the bazaar, we saw a sign saying Forest Training Institute. We took the narrow road and as it descended, it got darker. The building was not yet in sight. A car had gone past once but there was no more sign of humans. I was concerned Luv would get tired walking back up and suggested we turn back. Luv insisted on walking on, and less than 10 minutes later we rounded a bend and saw the building dappled in sunlight in a clearing. Luv sat down on the road jubilant.
Luv likes to make male friends and will often direct a man to join us, say after I have asked for directions. Once Luv stepped inside an eating place, a little shack where six men sat around two tables. Luv sat down with them. One of them greeted Luv. I am glad when that happens or I will tell people that Luv is autistic and does not talk and that he loves travel and making new friends
Our last stop on this vacation was Baru Sahib where Luv found his way down three storeys on his own. I had left him in the guest room after dinner and I had informed Luv I was leaving to meet new people. But he must have been hungry two hours later. He left the room and found the eating area three floors down by himself via a staircase that had long detours on each floor. Luv had come up to his guest room via the lift. So this was a remarkable feat.
Luv blithely sat in the hall by the kitchen eating barfi provided by the cook. No panic. Didi will be back, she had said.
Travel in general declutters our minds from humdrum routine following,making room to reflect and sense the new. For me, that has led to discovering some remarkable traits in Luv which are missed at home as we cannot converse verbally. Luv's instincts are sharp. In Kufri, he refused to follow the sign for the zoo exit, and turned left. He called out to me insistently. I followed and there stood two aristocratic blue sheep.That was our favorite moment of the trip. Luv lay down on the path. I sat down and clicked photos up close- the animal's name is Mohit said the keeper, walking up to us to chat. There was no rush, no other zoo visitor here. No one but Luv knew to turn left to witness these gorgeous sheep brought in from Darjeeling. He did not need a sign. I asked the keeper to post a sign so (neurotypical) people did not miss these gorgeous animals.
Mohit wants to play, the keeper was telling me. But the wire mesh, like Luv's neurodiversity, keeps Mohit segregated. How can he play with people across the mesh. People who gawk, photograph him and head to the exit.
ਮਈ 18 2025
ਲਵ ਨਾਲ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ
:ਵੱਲੋਂ ਨਵਨੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਲਵ ਦੀ ਸਫਰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਉਹ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਫਰੀ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਿਥੁਨ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨਾ, ਪਹਾੜੀ ਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨਾ, ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਕੈਫੇ ਵਿਚ ਰੁਕਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਸਿਰਫ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਨਾ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੌਫੀ ਪੀਣ ਜਾਂ ਖਾਣ ਲਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸੌਣਾ, ਆਪਣੀਆਂ ਸੈਂਡਲਾਂ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਾਲੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਸਟਰੀਟ ਲਾਈਟਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ ਜਾਂ ਚਿੱਪਸ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀ ਝੌਂਪੜੀ ਵਿਚ ਬੈਠਣਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੈੱਡਲਾਈਟਾਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਲਵ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਨੋਖੀਆਂ ਸ਼ੌਕੀਨਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਚੁਣਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਲਵ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਨੇੜਲੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਰਾਤ ਦੇ ਵਿਰਾਮ ਲਈ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਲਈ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਬਲਿਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਲਵ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਟਿਫਿਨ ਬੈਗ ਅਤੇ ਰੋਲਿੰਗ ਸੂਟਕੇਸ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ, ਉਹ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਬੈਂਚਾਂ 'ਤੇ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ, ਬੈਠਣ ਲਈ ਕੋਈ ਬੈਂਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮਾਰਚ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਇਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਮਿਸ ਕਰ ਲਈ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਲਵ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਰੇਲ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਹ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਟਿਕਟ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਮੁੜੀ ਤਾਂ ਜੋ ਟਿਕਟਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਪੈਸੇ ਲੈ ਸਕਾਂ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਲਵ ਨਹੀਂ ਦਿਖਿਆ, ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਵੱਲ ਦੌੜੀ। ਪਲੈਟਫਾਰਮ 1 'ਤੇ ਕੋਈ ਰੇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੌੜੀ ਅਤੇ ਉਥੇ, ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਆਪਣੇ ਦੋ ਬੈਗਾਂ ਨਾਲ, ਲਵ ਆਟੋਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਰੇਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਘਰ ਵੱਲ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਤਰਕ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ। ਲਵ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਯਾਤਰੀ ਹੈ।
ਇਸ ਸਾਲ ਫਰਵਰੀ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਮੋਹਾਲੀ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਲਵ ਨੇ ਮਾਲ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਲੈਪਟਾਪ ਦੀ ਚਾਰਜਿੰਗ ਵਾਇਰ ਘਰੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਲੱਭਣੀ ਪਈ। ਲਵ ਨੂੰ ਰੌਕ ਸੰਗੀਤ ਵਾਲੀਆਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪਸੰਦ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਿਆ, ਇਕ ਚਮਕਦਾਰ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਪੀਜ਼ਾ ਖਾਧਾ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਰੌਕ ਗਾਰਡਨ ਗਏ। ਮਾਰਚ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲਾ ਵਿਚ ਰਾਤ ਰੁਕੇ, ਜਿੱਥੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨਾਲ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਲਵ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਅਜਿਹਾ ਸਫਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਲਵ, ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਸੰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵੱਲਾ ਮੇਲੇ ਦੀ ਭੀੜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਿਆਣਾ ਸਾਹਿਬ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਾਈਵੇ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆਟੋ ਲੈਣ ਲਈ ਚੱਲੇ, ਤਾਂ ਹਲਕੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਰੇਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਲਈ ਲਵ ਅਤੇ ਮੈਂ ਨੇ ਗੋਲਡਨ ਟੇਂਪਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਰੁਕ ਕੇ ਕੌਫੀ ਪੀਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਨੇੜੇ ਦੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਵੱਲ ਗਏ। ਹੁਣ ਬਾਰਸ਼ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਗਿੱਲੇ ਫਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਇਕ ਮਹਿੰਗੀ ਕੌਫੀ ਸ਼ਾਪ ਲੱਭੀ, ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਡੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਇਕਮਾਤਰ ਹੋਰ ਗਾਹਕ ਸੀ। “ਦਾ ਕੌਫੀ ਬੀਨ ਐਂਡ ਟੀ ਲੀਫ” ਗਲੋਬਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ - ਇਕ ਕੱਪ ਕੌਫੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਖਰੀਦਣੀ ਪਈ। ਠੰਡੀ ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਲਵ ਦਾ ਸਬਰ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਸੀ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਾਰਚ ਵਿਚ, ਲਵ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਵਿਚ ਬਿਤਾਏ, ਜੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਤਲਹਟੀਆਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਗਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਹਿਪਾਠੀ ਨਾਲ ਰੁਕੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਸਹਿਜ ਵੀ ਆਟਿਸਟਿਕ ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ 'ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਫਾਰਮੇਸੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਲਵ ਇਕ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਲਵ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਢਕਦਾ (ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਦੇ ਜੁਰਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ), ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਫੋਨ 'ਤੇ ਫੋਟੋ ਖਿਚਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਬਰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੋਹਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ - ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਚੈਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੀ, ਲਵ ਸਵੇਰੇ 7 ਵਜੇ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਪਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਰੇਲ ਨਾਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤਣਾਅ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਰਾਤ 9 ਵਜੇ ਮੋਹਾਲੀ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲੈਕਆਊਟ ਸੀ। ਕੋਈ ਆਟੋ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਨੇਰੀ ਸੜਕ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਗਲੀ ਵਿਚ ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਤੁਰੀ, ਲਵ ਖੇਡ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੈਗਾਂ ਸਮੇਤ ਇਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲਿਆ ਜਦੋਂ ਤਕ ਸਾਨੂੰ ਆਟੋ-ਰਿਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਸਨ, ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲਈ ਬੱਸਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲਵ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਬਰ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਦੋ ਬੱਸਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਸੋਲਨ ਜਾਂ ਸ਼ਿਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਖਤਰੇ ਕਾਰਨ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੱਲ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਭੀੜ ਸੀ।
ਲਵ ਨੂੰ ਚੈਲ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ ਪਸੰਦ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਸਮੀ ਅਸਥਮਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਢਲਾਣ ਵਾਲੇ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਵਿਰਾਮ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਚੱਲੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਲਵ ਨਾਲ ਜੈਲੋ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਐਪ 'ਤੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਕੀ ਖਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੀਨੂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਚੈਲ ਪੈਲੇਸ ਰੋਡ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਉਤਰੇ, ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸਾਈਨਬੋਰਡ ਦਿਖਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ "ਫਾਰੈਸਟ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ।" ਅਸੀਂ ਤੰਗ ਸੜਕ 'ਤੇ ਚੱਲ ਪਏ, ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਗਏ, ਹਨੇਰਾ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਇਮਾਰਤ ਅਜੇ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਕਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਲੰਘੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਹੋਈ ਕਿ ਲਵ ਵਾਪਸ ਉੱਪਰ ਚੱਲਦਿਆਂ ਥੱਕ ਜਾਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜੀਏ। ਲਵ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਕ ਮੋੜ ਮੁੜੇ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਚਮਕਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ। ਲਵ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸੜਕ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਲਵ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਰਾਹ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਇਕ ਵਾਰ ਲਵ ਇਕ ਖਾਣੇ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਗਿਆ, ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਝੌਂਪੜੀ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਮੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਲੇ ਛੇ ਮਰਦ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਲਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਲਵ ਨੂੰ ਹੈਲੋ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਲਵ ਆਟਿਸਟਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ।
ਇਸ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਸਾਡਾ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਬਾਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਲਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹੇਠਾਂ ਰਾਹ ਲੱਭ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੈਸਟ ਰੂਮ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲਵ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਮਰਾ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹੇਠਾਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪੌੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਲੰਬੇ ਰਸਤੇ ਸਨ। ਲਵ ਗੈਸਟ ਰੂਮ ਵਿਚ ਲਿਫਟ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਾਰਨਾਮਾ ਸੀ।
ਲਵ ਰਸੋਈ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਸੋਈਏ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਬਰਫੀ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਘਬਰਾਹਟ ਨਹੀਂ। ਦੀਦੀ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਵੇਗੀ, ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਸਫਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਰੁਟੀਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਵਾਂ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ, ਇਸ ਨਾਲ ਲਵ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਜੋ ਘਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਲਵ ਦੀਆਂ ਸਹਿਜ-ਬੁੱਧੀਆਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਫਰੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਜ਼ੂ/ਚਿੜੀਆ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ/ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਈਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ। ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਗਈ ਅਤੇ ਉਥੇ ਦੋ ਸ਼ਾਹੀ ਨੀਲੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਫਰ ਦਾ ਸਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪਲ ਸੀ। ਲਵ ਰਾਹ 'ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੈਠ ਗਈ ਅਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ - ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਮੋਹਿਤ ਹੈ, ਚਿੜੀਆਂ ਘਰ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਖਵਾਲੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਇਆ। ਉਥੇ ਕੋਈ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਦਰਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਵ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਖੱਬੇ ਮੁੜਨ ਨਾਲ ਦਾਰਜੀਲਿੰਗ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭੇਡਾਂ ਦਿਖਣਗੀਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਾਈਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰਖਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਕ ਸਾਈਨ ਲਗਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ (ਨਿਊਰੋਟਿਪੀਕਲ) ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁੰਦਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਣ।
ਮੋਹਿਤ ਖੇਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਰਖਵਾਲੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਤਾਰ ਦੀ ਬੁਣੀ ਜਾਲੀ, ਜਿਵੇਂ ਲਵ ਦੀ ਨਿਊਰੋਡਾਇਵਰਸਿਟੀ, ਮੋਹਿਤ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਲੀ ਦੇ ਪਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਖੇਡ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਕਾਸ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
